روشن فکران رذل و مفتش بزرگ

یادداشتی از:  شهرام عدیلی پور  

 

*** 

 روشن فکران رذل و مفتش بزرگ کتابی کوچک است از داریوش مهرجویی . کتابی کوچک اما بسیار پر مغز و خواندنی و تفکر بر انگیز . این کتاب چنان که خود مهرجویی در پیش گفتار می گوید ابتدا جهت پایان نامه ی کارشناسی در رشته ی فلسفه از دانشگاه ( UCLA  ) در سال 1347 تنظیم شده است که اینک با افزود و کاست هایی با نثری روان و زبانی زیبا و محکم منتشر شده است . دو فصل اول کتاب مربوط می شود به شخصیت های برجسته ی رمان های داستایوفسکی به ویژه در جنایت و مکافات و شاهکارش برادران کارامازوف  و مهرجویی با توان مندی و زیبایی از بعدی فلسفی این شخصیت ها را بازکاوی می کند و نبوغ داستایوفسکی و شخصیت پیامبرگونه ی او را که حوادث بزرگ و خون بار قرن بیستم را پیشگویی می کرد  به مخاطب اش نشان می دهد .

فصل سوم مربوط می شود به توتالیتاریسم . مهرجویی در این فصل ساختار نظام های توتالیتر و ایدئولوژی های ویران گر و خون بار قرن بیستم را توضیح می دهد و در فصل پایانی  ترور و وحشت در نظام های توتالیتر به ویژه نظام شوروی سابق و حکومت استالین را باز می کاود . خواندن تکه هایی کوتاه از این کتاب خالی از لطف نیست :

   قبل از هر  چیز اخلاق نظام توتالیتر به انکار انسان می پردازد و به رغم ستایش بشریت انتزاعی به عنوان یک ایده آل واهی نسبت به انسان انضمامی دور و بر خود سراپا آغشته به نفرت است . در واقع آن چه رژیم می طلبد تنها تسلط تام و تمام نیست بل که نظامی است که در آن انسان چیزی « زائد » باشد . « انسان ها تا آن حد که چیزی جز واکنش های حیوانی و  تحقق این واکنش ها نیستند ؛ به طور کلی برای رژیم تمام  خواه غیر ضروری و زیادی اند » و  بنابراین بود و نبودشان چندان اهمیتی ندارد . ( ص 84 )

    هیتلر اساسن معتقد بود توده ها همواره دروغ های بزرگ را بهتر باور می کنند . آن چه نادرست است توفیق می یابد ؛ هر چه که بر  خلاف ماهیت امور حرکت می کند همان است که بیشترین اقبال را برای موفقیت دارد ؛ به شرط آن که شخص با عزم و جزم به عمل بپردازد . و اضافه می کرد : « به شما آقایان اطمینان می دهم همیشه « غیر ممکن » است که پیروز می شود . هر چه غیر واقعی تر مطمئن تر » . « رَنک » از انرژی خاصی که در روحیه ی دولت فاشیستی مستتر است سخن می گوید و آن را « انرژی اخلاقی » می نامد که پروای هیچ گونه مخالفتی ندارد و قصدش تنها هدایت اراده ی حاکمیت به سوی یک انرژی آگاهانه ی ضد اخلاقی است . آن چه غیر اخلاقی است کاراتر است چرا که خشن تر جلوه می کند و طرفه آن که همه ی اقدامات غیر  اخلاقی فقط به خاطر دفاع از حقوق مقدس انسان انجام می گرفت و آن هم تحت لوای رسالتی اخلاقی . ( ص 84 و 85 )

     در کشاکش جنبش اخلاقی ؛ فرمان روا و دستگاه تبلیغاتی اش به مشخصات و کیفیات طرحی که در آینده پس از پیروزی پیاده خواهد شد کاری ندارد و در روشن کردن گوشه ها و دقایق برنامه ریزی آینده اصراری نمی ورزد . تنها یک شمای کلی از آن چه خواهد آمد به دست می دهد ولی آن چنان گنگ و مجرد که به هر تفسیری راه دهد . به علاوه آن چه را که فرمان روا به هنگام جنبش انقلابی وعده می دهد مشتی حقایق آشکار و کلی اند که جای هیچ گونه شکوه ای باقی نمی گذارند . پیشوا از آزادی ؛ عدالت ؛ برابری ؛ اقتصاد سالم ؛ کار و اشتغال فراوان ؛ سازندگی در همه ی سطوح و توانایی های بیکران طبقاتی ؛ قومی ؛ نژادی و دینی خلایق سخن می گوید و همه را به احیای جامعه ای جدید و بهشت آسا دعوت می کند . حقایقی که قند در دل خلایق آب می کند ؛ امیدشان را افزون و  اعتقادشان را به رژیم  جدید راسخ تر می کند . به نظر می رسد که چیزی از مردم پوشیده نیست ؛ ظاهر و باطن یکی است و هر چه فرمان روا خواستار است همان است که مردم از ته دل می طلبند . بدین ترتیب نبوغ فرمان روا و هاله ی تقدسی که به گرد او فروزان است همراه با ابعاد دینی مستتر در ایدئولوژی بر گزیده و نیز این حقایق شیرین به هیچ علتی برای بد بینی و بدگمانی راه نمی دهد ... نه ؛ دلیلی وجود ندارد که پیشوا دروغ بگوید.

   یک پارچه گی و  وحدتی که بدین سان بین فرمان روا و توده ها بر قرار می شود به سلاح حقیقت مجهز است ؛ پر زور و پر تکاپو است . قصدش مشخص و خصم اش هم معین است . پس علیه نظام موجود به پا می خیزد و به یاری تیغ برنده ی انقلاب ارکان معیوب و متزلزل آن را ریشه کن می کند .

    اما دروغ ها آن جایی رو می شوند که جنبش انقلابی به ثمر می رسد قدرت به چنگ فرمانده و حزب انحصاری اش می افتد . تار و مار کردن مخالفان و دشمنان انقلاب آغاز می یابد و نظام توتالیتر به تدریج قوام می گیرد و جا خوش می کند . اگر قبل از انقلاب هدف تکذیب و بر انداختن نظام موجود بود این بار درست ضد آن است که مصداق پیدا می کند :  تایید و نگه داشتن وضع موجود به هر بها . به دین سان انقلاب دو رو پیدا می کند و در گذار از فرایند نفی به اثبات کم کم صد و هشتاد درجه می چرخد و آن روی دیگر خود را آشکار می سازد . چرخشی که دائمی است و هیچ گاه آرام و قرار نمی گیرد و کلیه ی مفاهیم و اصول و قوانین و قول و قرارها را در بر می گیرد . حقایق دیروز دروغ های امروز می شوند . قول و قرارها فراموش یا وارونه می گردند و اصول و قوانین هر دم بنا به اراده ی پیشوا رنگ عوض می کنند . در این آمیخته گی و از هم پاشی حقیقت و دروغ مفاهیمی چون آزادی ؛ عدالت ؛ حقوق انسانی هم دگرگون شده به واژه هایی تهی و خالی از محتوا و مضمون بدل می گردند . ( ص 86 و 87 )