درخت آسوریک

  درخت آسوریک: متن پهلوی، آوانوشت، ترجمه فارسی، فهرست واژه ها و یادداشت ها

یحیی ماهیارنوابی

بها:  25000 ریال

 تعداد صفحه: 134

نشر: فروهر 

ترجمه ای دیگر از این کتاب را می توانید اینجا دانلود کنید. 

«درخت آسوریک» از کهن ترین متن های مانده از  نیاکان ماست که به شعر سروده شده است. 

مناظره ای است بین «درخت» و «بُز» و دارای مطالبی خواندنی ! این دو در جنگ لفظی با یکدیگر هستند ابتدا درخت از خود و سودمندی هایش می گویدو پس از آن «بز».   

بز در این میان به درخت می گوید:  

 سخن زرینه راندم نزدت ای خرمابُن بی بَر 

چه سود از این سخن،گویی برافشاندم دُو گوهر 

آن چه که به عنوان نخستین انیمیشن جهان معروف و درشهر سوخته یافت شده است، نمونه ای از این داستان است. این داستان به شکل های گوناگون سینه به سینه در میان اقوام غرب ایران  به امروز منتقل شده است. 

  چند ساعتی از وبگردی هایم را به «درخت آسوریک» گذراندم دیدگاههای گوناگون را در این باره خواندم ولی آنچه به نظرم درست می آید نبرد میان دو نیرو است که یکی بر دیگری پیروز می گردد و این منظومه هزاران سال است که ادامه دارد. 

یک نسخه از این کتاب را با ترجمه ای دیگر برای دریافت گذاشته ام  به گفته ی مترجم نخستین ترجمه بوده است. 

 در سایتها خواندم ترجمه ماهیار نوابی در سال 1346 منتشر شده است بی تردید ترجمه ماهیار نوابی که از پزوهشگران به نام هستند و به پهلوی آشنایی کامل داشتند ترجمه ای بهتر است. 

 

این اثر باستانی را که همه می شناسیم را داستان درخت آسوریک می دانند. 

بریده ای از شعر درخت آسوریک: 

درختی رسته‌ است، سراسر کشور شورستان 

بُنش خشک است، سرش تر است 

برگش به نی ماند، برش ماند به انگور 

شیرین بار آورد، برای مردمان 

آن درخت بلند، با بز نبرد کرد 

که من از تو برترم، به بسیار گونه چیز 

 رسن از من کنند، که پای تو را بندند 

 چوب از من کنند، که گردن تو را مالند 

 میخ از من کنند، که سر تو را آویزند 

 از بار من خورند، تا سیر(انباشته) شوند 

 چون آن گفته شد، (به‌وسیله) درخت آسوریک 

 بز پاسخ کرد، سرفراز جنباند 

 که تو با من، پیکار می‌کنی ، تو با من نبرد می‌کنی 

 چون این از کوده‌های من شنیده شود   

 شود ننگ اوی، سخن هرزه‌ات بیکار کند 

درازی، دیو بلند، بشنت(کاکلت) ماند به گیس دیو 

 که بر سر جمشید، در آن فرخ هنگام  

 دروغ دیوان، بنده بودند، مردمان 

 و هم درخت خشک دار بن، سرش زرگون شد 

 تو از این کرده‌ها، سرت هست زرگون 

 گرت پاسخی کنم، ننگی گرانم بود 

گویندم به افسان، مردمان پارس 

 بشنو ای دیو بلند، تا من پیکارم 

 دین ویژه مزدیسنان، که هرمزد مهربان آموخت  

 جز از من که بزم، کس نتواند شود 

 چه شیر از من کنند، اندر پرستش یزدان 

 گو شورون، ایزد، همه چهارپایان 

 وهم، هوم نیرومند، نیرو، از من است  

 زه از من کنند، که بندند بر کمان 

 پیش‌پاره از من کنند، به آبجر و هوز و مانند آن 

 که خورد شهریار، کوهیار و آزاد 

 پس من دیگر بار برترم، از تو، درخت آسوریک 

 اینم سود و نیکی، اینم، دهش و درد 

 که از من بز برود، در سراسر این پهن بوم 

 این زرین سخنم، که من به تو گفتم 

 چنانست که پیش خوک و گراز، مروارید افشانید 

 یا چنگ زنید، پیش اُشتر مست 

... 

متن کامل پیام های شهرزاد درویش در موضوع درخت آسوریک: 

می‌دانیم که زبان پهلوی به دو شاخه پهلوی شرقی و شمالی یا همان پهلوی اشکانی و پهلوی جنوبی و جنوب غربی یا پهلوی ساسانی تقسیم می‌شود. با توجه به این که این سروده یکی از معدود آثار به جا مانده از زبان پهلوی است استاد بهار در کتاب سبک شناسی خود، اطلاعات ارزشمندی درباره این کتاب به خواننده می‌دهد، او تعداد واژه‌های پهلوی این کتاب را 800 واژه گفته و از قول نویسنده مجمل التواریخ از کتاب‌های مروک، سندباد، یوسیفاس، سیماس که در دوره اشکانی نگارش شده‌ و امروز دیگر اثری از آن‌ها نیست، یاد می‌کند و بعد به بیان مشخصات و ویژگی های درخت آسوریک می‌پردازد و می‌گوید:

"درخت آسوریک رساله‌ای است به زبان پهلوی که عقیده برخی از محققان بر آن است که از آثار پهلوی شمالی یعنی پهلوی اشکانی است. این کتاب شعر بوده و هنوز هم بعضی از ابیات آن کتاب حال نظم خود را از دست نداده است ولی بسیاری از ابیات از وزن افتاده و مبدل به نثر گردیده است. در این کتاب قوافی رعایت شده است، بعضی ابیات با (الف و نون) و بعضی ابیات با (نون و دال) ختم می‌شود".

 پس از این بهار به ذکر بندهایی از این سروده به زبان پهلوی پرداخته و در ادامه ترجمه‌ای از همین بندهای گزیده را آورده. برای یک مقایسه گذرا، بندهای برگردان مربوط به هر قسمت را در کنار متن پهلوی قرار دادم و ترجمه‌های ماهیار نوابی و طبری و بهار را (در آن بخش‌های اندکی که مشابه بودند که این شباهت بخش‌های ذکر شده در برگردان طبری و بهار بیشتر بودند و جای مقایسه داشت) کنار هم قرار دادم. با خودم گفتم شاید آوردنش در اینجا همان طور که برای من جذاب بوده برای دوستان هم خالی از لطف نباشد. به هر حال اگر این نوشتار حوصله دوستان را سر می‌برد، همین جا عذرخواهی می‌کنم. ضمناً شماره‌گذاری بندها بدون توجه به بندهای کتاب اصلی و براساس ترتیبی بوده که بهار در سبک شناسی خود آورده. تنها از این جهت که بتوان طی این نوشتار درباره برخی بندها گفتگو کرد این کار را انجام داده ام.  

(1)

درختی رُسْت اِست تر اَوْشَتْرو اَسوریک

بُنِش خوشک اِسْت، سَرِش هست تر،

ترجمه: درختی رسته است ورای شهرستان آسوریک

بنش خشک است و سر او تر است.

(2)

وَرْگِش کنیا (نَیْ) مانِد. بَرِش مانِد انگور،

شیرین بار آوِرد...

ت: برگش به نی ماند و برش به انگور، شیرین بار آورد.

 (3)

مرتومان وینای آن ام درختی بلند.

بوژ اَوْاِم نَپَرْدِتْ کو اَزْ هَچْ تواَوَرْتراُم پت وَس گونک هیر.

ت: مردمان بینی من آن درخت بلندم،

بز بر من بیرون می‌آید و رقابت می‌کند که من از تو برترم به بس گونه چیز.

(4)

اَپْم پت خونیرَسْ دمیک درختُمْ نیست همتن.

چی، شه هَچ ازخورِت کِذْنوک آوُرْم بار.

ت: مرا به زمین خونیرث (اقلیم چهارم) درختی نیست هم تن،

چه شاه از من تناول کند چون نوآورم بار،

(5)

مکوکان تخت اوم فرْسَپْ اُم وات پانان.

گیواگ روپ هچ اَزْ کِرِنْدکی وُراژند مِیهن ومان.

ت: تخته‌ی کشتی‌ها هستم و دکل بادبان‌ها.

جاروب از من کنند که ورازند خانمان.

(6)

گُوازْمْ هچ از کِرِند کی کوپِنْد شی و برنج؛

دَمینک هچ از کِرِند آتوران وِزَنای.

ت: گواز از من کنند که کوبند جو و برنج

دمینک (دم کوره) از من سازند آذران وُزَنْ (بادبزن: بادبزن مرکب است از باد و بزن از ریشه «بز» و از فعل بزیدن و وزیدن، آتش وزن نیز همان فعل است که با آتش ترکیب شده است و اینجا آتش وزنای بدل دمینک است و اگر «وزنان» باشد، فاعل جمله است.)

(7)

موک ام ورچیگران نالین ام ورهنک پایان.

رِسَنْ هچ از کِرِند کی تو پای بندِند.

ت: موزه‌ام برزگران را و پای افزارم برهنه پایان را

ریسمان از من سازند که پای تو را بندند

(8)

چوپ هچ ازِ کِرِند کی توپایها ماچِند.

میگ (میخ) هَچَ از کِرِند کی توسَرْ گونکْ وِچِنْد.

ت: چوب از من کنند که پایهای تو را ماچند (؟)

میخ از من کنند کت سرنگون آویزند

(9)

هیزم ام آتوران کی توسیچ بریژِند.

تاپستان اَسایَکْ اُم پت سرِی شترویاران.

ت: هیزمم آتش‌هایی را که ترا مهیا و برشته سازند،

تابستان سایه‌بانم بر سر شهریاران

(10)

شکر اُم وَرْچیگران دوشاب آژات مرتان.

تَپَنْگوک هچ از کِرِند ...

ت: شکرم برزگران را، دوشابم برای آزاد مردان.

تبنگوی از من سازند.

(تبنگ و تبنگوی همان است که به عربی طبق شده است و در خراسان هم اکنون تبنگ به جعبه های سرگشاده و ته باریک گویند که انگور بدان حمل می‌کنند.)

(11)

دارو کدان وینای شتروان –

- شتروی برند بِچِشکان بِچِشک ...

آشیان ام مُرویچکان سایَک کاریاکان

ت: و دارودان بینی شهر به شهر برند پزشک بر پزشک ...

آشیان مرغکانم و سایه کاروان ها

(12)

خَسْتَک بی اَوْ کِنُمْ پَتْ نوک بُوم رست.

کذ اَرْژِند مَرْتومَکْ کوم بینی وُناسِنْد.

ت: هسته برافکنم به نوبوم رست

برای این که مردم فقیر به سبب من منتفع گردند.

(13)

بَغانُمْ اُوِتْ زرین ویت اَوْاین داند:

آنَکْ ژ مرتومَکْ کیش نیست مَیْ و نان.

هچ از باری خورند...

ت: سرشاخ‌های من باشد زرین

علاوه بر این داند نیز آن مردی که شراب و نان ندارد که در آن هنگام از میوه من بخورند

(یعنی وقتی که فصل پاییز رسد و سرشاخ‌های من طلایی شود، علاوه بر همه منافعی که شمردم، فقیران نیز از میوه من خواهند خورد).

(14)

دُت هم بُرت آویختند کذش ان گفته بوت درختی آسوریک...

ت: دو رقیب و دوهم نبرد با یکدگیر درآویختند وقتی که درخت آسوریک این سخنان را گفته بود.

***************

درخت آسوریک ماهیار رو ندیده ام و نمی‌دانم آیا در برگردان جدید، بازنگری در آن ترجمه سال 46 که از آن نوشته‌اید، انجام داده یا نه ولی وقتی نقاط مشترک این سه برگردان را با هم مقایسه می‌کنم، با آقای رشاد گرامی هم رای هستم و فکر می کنم برگردان احسان طبری شاعرانه و دلنشین‌تر است (و نه لزوماً درست‌تر). نکته جالبی که هنگام خواندن متن پهلوی و ترجمه کوتاه مرحوم بهار به نظرم رسید، نکات اختلافی است که در این سه برگردان به ویژه دو برگردان طبری و بهار به نظر می‌آید. مثلاً در بند (8) سه ترجمه مختلف از یک عبارت پهلوی می‌بینیم:

متن پهلوی: ‌چوپ هچ ازِ کِرِند کی توپایها ماچِند.

بهار: چوب از من کنند که پایهای تو را ماچند.

ماهیار: چوب از من کنند، که گردن تو را مالند 

طبری: مر آن چوبی که کوبیدت شبان بر سر، ز من سازند.

یا مثلاً در بند (11) مرحوم بهار اشاره به افتادگی و آشفتگی متن در نسخه اصل دارد و معنایی که برای عبارت داده هم خیلی مفهوم نیست در حالی که برگردان این عبارات در ترجمه احسان طبری این چنین آمده:

تبنگوی از من سازند.

دارو کدان وینای شتروان –

- شتروی برند بِچِشکان بِچِشک ...

تبنکو بهر داروی پزشکان زمین باشم.

که به نظر می‌رسد این اختلاف در برگردان‌ها با آن آشفتگی‌ در نسخه مرجع در ارتباط باشد.

در مورد ترتیب متن پهلوی درخت آسوریک چیزی نمی‌دانم ولی وقتی همین نمونه‌ کوتاه را که استاد بهار به آن اشاره کرده با ترجمه طبری مقایسه می‌کنم، می بینم جابجایی‌های زیادی در جمله‌های ترجمه طبری هست حتی به نظرم رسید برخی عبارات مثل نخستین عبارت بند (3) (مرتومان وینای آن ام درختی بلند) در ترجمه احسان گم شده  ولی در مجموع در همین مقایسه کوتاه بسیاری از عبارات به زیبایی و هوشمندانه -و گویا بدون رعایت ترتیب متن پهلوی – به متن اصلی وفادار هستند.  

در جمع‌بندی گفتار درباره درخت آسوریک، استاد بهار بر خلاف نظر برخی از محققان در مورد تعلق متن به پهلوی اشکانی می‌گویند: "از متن اثر، کاملاً نمی‌توان نثر پهلوی اشکانی را مقیاس گرفت زیرا به مناسبت نظم، تقدیم و تاخیر زیادی در عبارات بهم رسیده است و حذف و اثبات بسیاری شده است."

*************

نکات دیگری هم هست که مرحوم بهار برای سبک شناسی متن از حیث تعلق به نثر پهلوی اشکانی یا ساسانی به آن پرداخته که در اینجا می‌آورم:

در این کتاب لغاتی است که در پهلوی جنوبی نیست،‌ از آن جمله لغت (اِسْت) (در بند 1)؛ علامت خبر که در جنوبی‌(استات) و مثل فعل معین استعمال می‌شده است ولی در این کتاب مثل زبان دری به تخفیف آمده چنان که می‌گوید: «درختی رستست».

دیگر، کلمه «وینای» (در بند 3) از فعل «وینستن» و از اسم مصدر «وینشن» و از ریشه «وین» که زیان ما «بین» است. این لفظ در جنوبی نیست ولی در زبان دری که قرابت تامی با پهلوی شرقی و شمالی دارد، موجود است. و در فارسی قاعده‌ای است که الفی به ریشه فعلی می‌افزایند و معنای آن فعل را دگرگون می‌کنند. مثل: گوی و گویا، مان و مانا، آی و آیا، بین و بینا (که در اشعار دری الف را ممال ساخته تبدیل به «ی» کرده‌اند. «وینای» لفظی است که مخاطب خاص ندارد و در اینجا وینای معنی خاصی داشته که امروز ما آن معنی را گم کرده‌ایم. چنان که معنی «بینی» هم فراموش شده است و از این رو بعضی از فرهنگ نویسان آن را به معنی «آفرین» پنداشته‌اند. در صورتی که این کلمه نه به معنی «نگاه می کنی» بوده و نه به معنی «آفرین» بلکه همان طور که اشاره شد، وینای پهلوی شمالی و بینی در اشعار دری به معنای خاصی بوده است که ما امروز آن را گم کرده ایم و منحصر به شعر قبل از مغول است و در نثر و شعرهای بعد از مغول دیده نمی‌شود.

دیگر، فعل «نپردیتن» (سطر دوم بند 3) که در زبان دری «نبرد کردن» آمده و معنی آن رقابت و مناظره و مخاصمه است.

دیگر، کلمه «از»  (سطر دوم بند 3) به جای «من» که در شمال خاصه آذربایجان و طالش هنوز هم نمرده و متداول است.

دیگر، فعل «ورازیدن» (سطر دوم بند 5) که درست معنی آن مفهوم نیست و در زبان دری هم از بین رفته است و شبیه فعل برازیدن است که در شعر مانی صیغه وصفی آن آمده است. این فعل در پهلوی جنوبی نیز «ورازیتن» است و در زبان هم «برازیدن» به همان معنی موجود است اما «وراژند» شمالی از این ماده نیست و معنای دیگر داشته.

دیگر، کلمات «دمینک» و «وِزَنای» و «نالین»  که به معنی نعلین عربی است (بندهای 6و7) و «ماچند» (بند 8) که فقط در «پای ماچان» دری ماده‌اش دیده شده. و فعل «وچتیتن» که شاید از ماده آویزیدن فارسی باشد و لغت «تپنگوک» (بند 10) که در خراسان متداول است و فعل «وناسیدن» (بند 12) به معنی زیان کردن که در پهلوی جنوبی «وناس» به معنی گناه صرف نمی شود و اینجا صرف شده و معنی ضرر و زیان و خسران می‌دهد. و «ویت» از «ویتا» و «دویتا»ی اشکانی است که اصل کلمه «دو» است و اینجا معنی «علاوه» می‌دهد و «ویت اَوْ این» یعنی علاوه بر این.

دیگر، صرف فعل «کرتن» در صیغه‌های مضارع مطابق اصل ریشه به قاعده افعال قیاسی و حال آن که در زبان دری و پهلوی جنوبی، قسمت مصدر و ماضی این فعل ریشه «کر» و مضارع و امر از ریشه «کن» صرف می‌شود و تا پایان رساله بسیار لغات دیگر به همین روش موجود است.  

شهرزاد درویش