پزشکی در شاهنامه

پزشکی در شاهنامه

نوشته دکتر محمد سیاسی

انتشارات میرماه

160 صفحه – 72،000 ریال

***

در مقدمه دکتر سیاسی می خوانیم:

تاریخ برگزاری "کنگره ایرانشناسی" به دهه های چهل و پنجاه خورشیدی باز می‌گردد. در آن زمان همه ساله این کنگره به ریاست قافله سالار سخن، زنده یاد "دکتر پرویز ناتل خانلری" و دبیری استاد فرهیخته و نامدار حضرت "ایرج افشار" در یکی از استان‌های کشور برپا میشد.

نگارنده که افتخار عضویت در هیات رییسه کنگره مذکور را داشتم، سال‌ها پیش، سخنرانی هایی با عناوین پزشکی در شاهنامه"، "نوشدارو" و "افیون وبنگ در ادبیات پارسی" در کنگره های مختلف از جمله کنگره ایران شناسی  که در دانشگاه آذرآبادگان تبریز برگزار شد، ایراد کردم که تا به امروز فرصت تنظیم و تکمیل آنها به صورت اثری پژوهشی و در خور، فراهم نیامده بود. از حسن اتفاق زمینه آشنایی با همکار دانش پژوه و پژوهشگر ادب دوستم، جناب "دکتر علی یزدی نژاد"، فراهم آمد و ایشان با گشاده رویی پذیرفتند تا متن این سخنرانی ها را از سوی "انتشارات پزشکی میرماه" که مدیریت آن را بر عهده دارند به چاپ برسانند. خوشبختانه ویراستاری، تنظیم و بازآرایی مطالب که به شایستگی از سوی ایشان صورت پذیرفت مجموعه حاضر را به اثری پژوهشی و در خور تامل بدل کرده است. ............

در این کتاب سرفصل های زیر را می خوانیم:

نخست: پرشکی در شاهنامه که شامل:

نخستین پزشک شاهنامه

نخستین انسان گوشتخوار

زال در شاهنامه و زالی در پزشکی

شکاف رستمی

داروی هوش بر

سیمرغ در نقش جراح

گیاهان دارویی و دارو در شاهنامه

خون سیاوشان یا پر سیاوشان

...

دوم: نوشدارو به روایت شاهنامه

زهر و پادرزهر در پزشکی باستان

دوشیزه زهرآگین

تریاک یک اشتباه مصطلح

نوشدارو یا داروی بی مرگی

سوم: افیون و بنگ در ادبیات پارسی

میرزا جلال طبیب و مفرح شاه شجاع

بنگ

وافور

...

و....... حدود سی سرفصل دیگر

از موارد فوق چند سطری در اینجا می نویسم.

***

نخستین پزشک درشاهنامه

پزشک (Physician) واژه‌ای با ریشه ای سه هزار ساله است. به اعتقاد زبان شناسان، این واژه از ریشه اوستایی "بئشه زه" (Bachaza) به معنای "آسیب زدا" آمده است که در دوران ساسانی به  صورت "بئشه زینتار" (Baechazintar) و در پهلوی به صورت "بئشه زک" (Baechazak) و بعدها به شکل "بزشک" و "پزشک" در آمده است.

به هنگام پادشاهی جمشید، فرزند تهمورث دیوبند، برای نخستین بار به واژه پزشک و پزشکی و درمان و نیز گیاهان دارویی بر می‌خوریم. جمشید، بنا به روایت شاهنامه هفت صدسال پادشاه بود و با فره ایزدی هم‌شهریاری و هم‌موبدی کرد. آهن را نرم ساخت و از آن ابزار و آلات جنگ پدید آورد، بافتن و دوختن و شستن جامه را به مردم آموخت، عده ای از مردم را به نیایش ایزدی، گروهی را به جنگ‌آوری و جمعی را به کشاورزی گماشت. گرمابه ها و کاخ های بلند ساخت و جشن نوروز را بنیان نهاد و به گفته فردوسی:

دگر بوی های خوش آورد باز /که دارند مردم به بویش نیاز

چون پان و چو کافور و چون مشک ناب/ چو عود و چو عنبر چو روشن گلاب

پزشکی و درمان هر دردمند / در تندرستی و راه گزند

همان رازها نیز کرد آشکار / جهان را نیابد چنو خواستار

اما جمشید هم مانند همه خودکامگان تاریخ:

همه کردنی ها چو آمد پدید / به گیتی به جز خویشتن کس ندید

ادعای خدایی و جهان آفرنی کرد و به مهتران سالخورده چنین گفت:

خور و خواب و آداب تان از منست / همه پوشش و کام تان از من است

به دارو و درمان جهان گشت راست / که بیماری و مرگ کس را نکاست

......

و در پایان کار، فره ایزدی از وی گسست و به فرمان ضحاک او را با اره به دو نیم کردند.

در روایات زرتشتی "تریتا" را نخستین پزشک آریایی می‌دانند. نام پدر وی سام بود و او خود دو فرزند داشت به نام های اروخش و گرشاسب. که گرشاسب همان پهلوان اساطیری ایران است. دربندهش نام تریتا به شکل اترت (Athrat) آمده است.

او نخستین ایرانی است که دست به تحقیق (Research) زد. و خواص زهرها را در مهار کردن بیماری ها و تب و مرگ دریافت. بعضی از کتابها هم "تریتا" را همان فریدون –پدرآریاییان جهان- دانسته اند.

...

بنابراین تریتا را نه تنها می توان نخستین پزشک ایران، بلکه نخستین دارو ساز ایران نیز برشمرد.

در واقع تریتا به منزله آسکلپیوس(Asklepius)  یونانیان و آسکولاپیوس (Askulapius) رومیان است.

از دیگر کتب پهلوی چنین استباط می‌شود که تریتا برای درمان برخی بیماری ها به جراحی (کارد پزشکی) که کاردی مرصع بود و اهورامزدا به وی بخشیده بود متوسل می شد.

***

نخستین انسان گوشتخوار، آژی دهاک (ضحاک) بود. وی پس از آن که برجای پدر نشست، در دام ابلیس فرو رفت و شکم پرستی و تمایل به امیال و هوای نفس او را در کام خود کشید. در حالی که همه مردم گیاه خوار بودند.

فراوان نبود آن زمان پرورش / که کمتر بد از خوردنی ها خورش

ز هر گوشت از مرغ و از چارپای / خورشگر بیاورد یک یک به جای

ارتباط گوشتخواری با بدخویی، یکی از نکته‌های قابل توجه این داستان است. در واقع ابلیس می‌خواهد با خوراندن گوشت، خوی تهور ودرندگی را در ضحاک پرورش داده و وی را مطیع خواسته ای خویش کند.

.........

دو مار سیاه از دو کتفش برست / غمین گشت و از هر سویی چاره جست

........

پزشکان فرزانه گرد آمدند / همه یک به یک داستان ها زدند

........

در این هنگام، باز ابلیس در لباس پزشک نزد ضحاک می‌رود:

به سان پزشکی، پس ابلیس، تفت / به فرزاندگی، نزد ضحاک رفت

.........

زال در شاهنامه و زالی در پزشکی

یکی از داستان‌های دلکش شاهنامه حکایت زایش زال است و در همین جاست که از مرغ افسانه‌ای و مشهور شاهنامه، یعنی سیمرغ سخن به میان می آید. در شاهنامه در بسیاری موارد از این مرغ فرمانروا که گاه به عنوان پزشک و حکیم و زمانی به عنوان راهنمایی بزرگ در صحنه داستا‌ن‌ها پدیدار می‌شود، یاد شده است.  نخستین جا، هنگام زادن زال است.

........

به چهره چنان بود تابنده شید / ولیکن همه موی بودش سپید

کس سام یل را نیارست گفت / که فرزند پیر آمد از خوب جفت

........

به فرمان سام، کودک را در کوه می افکنند اما سیمرغ به یاری او می آید و .....

امروزه در ادبیات پزشکی به واژه آلبینیسم (Albinisme) که نوعی ناهنجاری مادرزادی است بر می خوریم. در این ناهنجاری مواد رنگی در موی سرو تن و مژگان وجود ندارد و به این دلیل این افراد همه موهای بدنشان یکسر سپیدند. برای شرح و بیان آن، کامل تر و تفسیری از آنچه فردوسی در باره این "کودکان پیرسر" گفته است، نمی توان چیزی افزود، نام فرنگی این علامت از کلمه آلبا به معنای سپید است. ولی هیچ ترجمه و تفسیری برای آلبینیسم بهتر و زیباتر از واژه "زالی" نیست. ...........

همان گونه که در شاهنامه آمده است، بعدها در "جریان دیدار زال و رودابه قرار می گیریم که یکی از صحنه های بدیع شاهنامه است که در ادب پارسی از لحاظ آب و تاب و ظرافت عاشقانه نظیری برایش نیست"

که در نهایت، پیوند زناشویی این دو را شاهدیم که این دو هرگز همسر دیگری بر نگزیدند. و بعد از این پیوند به تولد رستم می رسیم. که با اشاره ای کوتاه به این تولد این یادداشت را هم خاتمه می دهم.

شکاف رستمی (رستمینه)

چون رستم قهرمانی برگزیده است، طبیعی است که طرز زادنش هم با دیگران تفاوت داشته باشد. رودابه مادر رستم، در همان دوران آبستنی احساس سنگینی عجیبی می‌کند و می‌گوید: "تو گویی به سنگستم آگنده پوست" و این نشان آن است که جنینی غیرعادی در زهدان خویش پرورش می‌داده است. سیمرغ زال را رهنمون می‌شود که: مرد بینادل پرفسونی را خبر کند، تا نخست رودابه را به می مست (بیهوش) ساخته و سپس تهیگاه وی را شکافته وآن شیربچه را از پهلوی رودابه بیرون کشد.

این داستان از شگفتی های شاهنامه است که استاد بزرگ، فردوسی توسی با اینکه پزشک نبوده است، اما چنان دقیق و با مهارت اصطلاحات طبی را به کار برده که با آنکه بیش از هزار سال از روزگار وی می‌گذرد، پرشکان امروزی را نیز به گشفتی و تحسین وا می‌دارد. فردوسی در شاهنامه واژه هایی از قبیل "خنجر آبگون" به جای "چاقوی جراحی"،  "مرد بینادل پرفسون" به جای جراح، "مست کردن" معادل "بیهوشی"، "داروی هوش بر" در ازای داروی بیهوش کننده، "کافتن" و شکافتن به جای شکاف جراحی (Incision)، چرخش نوزاد در زهدان مادر، که امروزه از آن تحت عنوان ورسیون (Version)، نام برده می شود، "دوختن" به جای "بخیه جراحی" و استعمال روغن برای بهبود زخم سخن گفته است.

بیاور یکی خنجر آبگون / یکی مرد بینا دل پرفسون

نخستین به می "ماه" را مست کن / ز دل بیم و اندیشه را پست کن

بکافد تهیگاه سرو سهی / نباشد مر اورا ز درد آگهی

و زو بچه شیر بیرون کشد / همه پهلوی "ماه" در خون کشد

وزان پس بدوز ان کجا کرد چاک / زدل دور کن ترس و تیمار و بکا

...........

بیامد یکی موبد چربدست / مر آن ماه رخ را به می کرد مست

بکافید ........

....

همان دردگاهش فرو دوختند / به دارو همه درد، بسپوختند

شبان روز، مادر ز می خفته بود / ز می خفته و هش از او رفته بود

چو از خواب بیدار شد،سرو بن / به سیندخت، بگشاد لب بر سخن.

امروزه در کتاب‌های پزشکی بیرون آوردن نوزاد را از شکم مادر که با شکافتن زهدان صورت می‌گیرد به نام عمل قیصری یا سزارین (Cesarean Section)، می شناسند و آن را منسوب به تولد ژولیوس سزار، قیصر روم می دانند. ولی با توجه به اینکه دوران تاریخ اساطیری ایران پیش از تولد ژولیوس سزار بوده و فردوسی هم نه از زاییدن سزار اطلاع داشته و نه طبیب بوده، بنایراین همان گونه که بعضی از پژوهشگران ایرانی پیشنهاد کرده اند اگر این عمل را به جای سزارین، "شکاف رستمی" (Rostamic Section)، "عمل رستمی" و یا "رستم زایی" بنامیم راه مبالغه و اغراق نپیموده ایم.

***

می دانم یادداشت طولانی شد. ولی کمتر از این هم نمی توانستم بنویسم. نوشدارو ......و حضور دوباره سیمرغ به عنوان پزشکی که تیرهای اسفندیار را از بدن رستم خارج کرد و زخمهایش را بهبود بخشید و نیز خون سیاوشان یا پر سیاوشان را اگر خواستید و روزی کتاب را داشتید در آنجا بخوانید.