این است بوف کور - یک

 این است بوف کور

نوشته: م ی قطبی 

 انتشارات  زوار – چاپ دوم - ۱۳۵۶

تعجب می کنید. ولی بپذیرید که به جای بوف کور در این جا کتاب "این است بوف کور" نوشته آقای محمد یوسف قطبی را معرفی می کنم. حل المسائلی در مورد این کتاب که به قول علما حجت را بر این کتاب تمام می کند. این کتاب حاصل ده سال تلاش و مطالعه نویسنده بر روی بوف کور است. 

***

اولین باری که بعد از چندین بار خواندن و نفهمیدن بوف کور به این کتاب برخوردم، اولین چاپ این کتاب بود. یعنی سال ۱۳۵۰. کتاب به شکل بند بند بوف کور را شرح داده است و نه این که نقد کرده باشد.  با خواندن اولین بند آن راکنار گذاشتم. چرا که مشکل من این بود که از مقدمه کتاب رد شده بودم و از شروعش هم خوشم نیامد. البته کفاره اش را هم دادم و آن هشت سال دیگر دست و پا زدن در لابلای خطوط و صفحات بوف کور بود. یکی توی سر کتاب می زدم و دوتا توی سر خودم. تا این که سال ۱۳۵۸ بود که به همت یاری از یاران دبستانی آن هم به زور چماق و سرنیزه بر بالای سرم، دوباره خواندنش را شروع کردم. اما این بار با خواندن مقدمه.

بوف کور کتابی است سمبلیک. جز به جز آدمها و اشیاء هر کدام سمبل هستند. شراب، افیون، زن لکاته، پیرمرد، عمو، دو ماه و چهار روز، نهر، سرو، نیلوفر، قلمدان، تصویر مینیاتوری، انگشت سبابه دست چپ، پستوی خانه، پلک های ناسور، لب شکری،....همه و همه. هر کدام سمبل اند. 

روش مطالعه کتاب های سمبولیک نیز این است که بعد از یافتن کلید، باید این کلید در تمامی کتاب صدق کند. سمبل هایی که من در طول بارها خواندن بوف کور برای خودم تعریف کرده بودم، اگر در یک جا جواب می داد در ده جا لنگ می زد ولی کلیدهایی که آقای قطبی به دست می دهد تا پایان داستان هر دری را باز می کند. بهتر است که دیگر به کتاب بپردازم. کمی از مقدمه‌ای که من آن روزگار نخواندم و همه‌ی بند یک را برایتان بنویسم.

در پست های بعدی سمبل های کتاب را به روایتی که در کتاب آمده برایتان خواهم آورد. و نیز سعی می کنم که کتاب را بسیار خلاصه در این جا بیاورم. چون می دانم که این کتاب کم است یا اصلن نیست. و اگر هست باید آن را حتمن به دست آورده و بخوانید.

در مقدمه، نویسنده اکیدن می خواهد که: چون کتاب سطر به سطر و پاراگراف به پاراگراف شرح داده می شود، پیش داوری نکنیم و نیز جلوتر از راوی داستان حرکت نکنیم. اگر به نظرمان آمد که سمبلی درست نیست صبر پیشه کنیم تا پایان کتاب. چرا که با خواندن این کتاب یک دور دیگر بوف کور خوانده می شود و سطری نیست که اگر به طور مثال سمبلی در آن جا صدق نکند، حذف شده باشد. آن چه محرز است این که، الهام بخش صادق هدایت در نوشتن بوف کور نخست مطالعه عمیق در آثار باستانی ایران و هند بوده است و بعد دو کتاب مشهور فروید به نام‌های "تعبیر خواب" و"آینده یک پندار". و چنین تصور می شود که خوانندگان باید قبل از خواندن شرح آن دو کتاب را مطالعه فرموده باشند یا مطالعه بفرمایند.

(من چون این دو کتاب را خوانده بودم، با این که هیچ کدام را هم مانند بوف کور نفهیمده بودم، ولی خودم را در جرگه کسانی که آن ها را مطالعه کرده‌اند قرار دادم و شرح را خواندم.)

***

و اما:

در زندگی زخم هایی است که مثل خوره روح را آهسته در انزوا می خورد و می تراشد.

شاید یک نویسنده تازه کار کلمه‌ی "درد" را در جمله‌ی بالا بر "زخم" ترجیح دهد. زیرا معمولن شنیده‌ایم که مردم می گویند "درد زندگی" و" زخم زندگی" مصطلح نیست. اما چون تمام موضوع این کتاب شرح و توصیف زخمی است که بر راوی داستان وارد شده است، پس زخم به طور قانع کننده تری گویای حال اوست. ولی مطلب بهمین جا خاتمه نمی یابد. چون این کلمه در ذهن خواننده تداعی کننده‌ی مخلوطی از چرک و فساد و خونابه است که بنحو تهوع انگیزی چشم را می آزارد، و دیگر آن که، کلمه‌ی زخم با دارا بودن یک خ در وسط بهنگام تلفظ گلو را میخراشد و بگوش خوش آیند نیست و انتقاد نویسنده را از جهان اطراف خویش بنحو بارزتری می‌نمایاند، تا درد با آن آهنگ نرم و عاشقانه که بیشتر بدرد مجالس بزم می خورد تا نشان دادن مفاسد زندگی. بدنبال این کلمه به خوره می رسیم. که باز با دارا بودن همان حرف خ درابتدا بر شدت تاثیر زخم می افزاید و حالت نفوذی میکرب آن را که بر پوست و گوشت و استخوان اثر می‌کند و سالهای متمادی فرد مبتلا به مرض را در غفلت نگاه می دارد و ناگهان با وضع فجیع و هولناکی آشکار می شود، نشان می دهد. و درمقایسه این کلمه با کلماتی چون جذام یا مثلن سفلیس و کوفت متوجه می شویم که هیچ کدام مانند خوره، رساننده منظور نویسنده نیست و باز به دنبال این کلام، تراشیدن و خراشیدن با دارا بودن شین و خ نه تنها بر شدت تاثیر دو کلمه قبل می افزایند، بلکه پاشیده شدن حرف شین به هنگام تلفظ در پشت دندانها بیهودگی توهمات زندگی را از نظر نویسنده به بوضوح نشان می دهد.  با یک نگاه سرتاسری به تمام جمله و در نظر گرفتن تجانس حروف تکراری در می یابیم که نویسنده با چه دقت و توجهی کلمات را دست چین کرده است. 

از مساله انتخاب کلمات و تجانس حروف که بگذریم به موضع وجوه تشبیه می رسیم . بسرعت درک می کنیم که نویسنده در این قسمت نیز کاملن پیروز است. زیرا وی از تمام امراض مرضی را برای وصف حال خویش انتخاب می کند که انسان تا مدتی پس از دچار گشتن به آن از وجودش بی اطلاع می ماند و آن گاه که چرک و فساد سرباز کرد و کراهت منظر بوضع چندش آوری رخ نمود و درون و برون را متلاشی ساخت، دیگر امید و دستاویزی در میان نیست. سپس رسوایست و تلخی و حرمان بر آنچه که بیهوده از عمر سپری شده است و آنگاه منفورو انگشت نمای خلق شدنست و به انزوا گرویدن و از دیگران رخ در پوشیدن و دامن ازاجتماع برچیدن و با سایه‌ی خود درد دل کردن یا به به عبارت دیگر غائبانه با دیگران سخن گفتن زیرا:

" این دردها را نمی شود بکس اظهار کرد......."