حافظ به گفته‌ی حافظ

بررسی و نگارش: محمد استعلامی

تهران: موسسه انتشارات نگاه، 1386

200 صفحه - 25000 ریال

از میان انبوه کتاب‌هایی که نویسندگان آن‌ها به شرح و تفسیر احوال و غزلیات خواجه‌ شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی پرداخته‌اند،‌ کتاب حافظ به گفته‌ی حافظ دکتر محمد استعلامی برای همه‌ی کسانی که می‌خواهند در زمانی کوتاه، سیری در دنیای بی کرانه‌ی حافظ داشته باشند، می‌تواند خواندنی و سودمند باشد.

دکتر استعلامی با بهره‌گیری از ویژگی‌ها و شیرینی‌های سخن خواجه‌‌ی شیراز و همچنین تکیه بر دانش و احاطه‌‌ی بسیارش بر شعر حافظ، در پنج گفتار احوال و اوضاع عصر حافظ و ویژگی‌های شعری او را به روشنی و اختصار بیان می‌کند به طوری که این جاذبه‌ها و زیبایی‌ها، خواننده را بی‌اختیار با خود به کوچه پس کوچه‌های شیراز عصر حافظ می برد، پای صحبتش می نشاند و تارهای احساس و اندیشه اش را با کلام و سخن دلنشین حافظ پیوند می‌زند.

این کتاب شاید یکی از تأثیرگذارترین کتاب‌هایی باشد که تا کنون درباره‌ی حافظ نوشته شده است. رمز این تأثیرگذاری در تسلط نویسنده بر اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر حافظ، احاطه بر ویژگی های شعری و گفتاری حافظ، شناخت دقیق سایر آثار نوشته شده درباره ی حافظ  و استفاده‌ی صحیح، زیبا و به جای نویسنده از واژه‌ها و ابیات دیوان غزلیات خواجه‌ی شیراز نهفته است.

دکتر استعلامی در این کتاب احوال، باورها و اندیشه‌ی شاعر را از لابلای واژگان و ابیات دیوانش بیرون کشیده و پیش چشم می گذارد و همین تدبیر باعث می شود خواننده به سادگی به کشف دنیای خیال انگیز و پر رمز و راز خواجه ی شیراز بپردازد. نویسنده درباره میزان درستی و قابل اعتماد بودن چنین شناختی می‌گوید:

"اگر می‌خواهید سیمای درستی از حافظ در ذهن خود داشته باشید و از سرگذشت او نکته‌هایی بدانید که حافظ را به شما بشناساند، به دنیای بی کرانه‌ی سخن او سفر کنید. آن جا خواجه شمس الدین محمد، حضوری دارد که زنده دلان و آگاهان روزگار خود و روزگاران پس از خود را با سخنانی که هر کسی نمی گوید و هر کسی تحمل شنیدن آن را ندارد، به اندیشیدن وامی دارد. از حافظ آن چه برای ما مانده دیوانی است که کمتر از پانصد غزل دارد و چند قصیده و چندین قطعه و رباعی... در دیوان او که بی گمان انتخابی از سروده‌های شصت و پنج سال زندگی و نیم قرن شاعری اوست، حافظ نمی خواسته است که سرگذشت خود را برای ما بگوید، اما در لابلای ابیاتش، دانستنی‌هایی پیدا می‌کنیم که آن‌ها را راویان زندگی‌نامه‌ها نمی‌دانسته و در پی دانستن آن‌ها هم نبوده‌اند؛ به زبان ساده تر، از گفته‌های خود حافظ به واقعیاتی از سرگذشت او می رسیم که در هیچ تذکره و تاریخی نیامده است."

مروری بر گفتارهای کتاب:

- شیراز عصر حافظ (پای صحبت حافظ، کُلوهای شیراز، بر مزار سعدی، چهره ی شهر، ابواسحاق انجو، مبارزالدین محتسب، معنای رندی و ...)

- از سرگذشت حافظ (روایت خود حافظ، قرآن و درس نیمه شب، قیل و قال مدرسه، خرقه سوختن، می و میخانه، مغ بچه و ترسابچه و شاهد، زن در شیراز عصر حافظ و ...)

- ذهن و اندیشه حافظ (غریبی حافظ، عبوس زهد، خرقه سالوس، دلق و سجاده حافظ، فریب زاهد و صوفی، شطح و طامات، رندی و غربت رندان، نام و ننگ، قلندری، اختر شب دزد و ...)

- درک منطقی کلام حافظ (مشکل معیار و میزان، مسخ کلام حافظ، تربیت و زمانه ی حافظ، "می" سلاح مبارزه ی حافظ، تناسب الفاظ و صلابت کلام، ایهام و دو معنایی، طنز حافظ، حافظ را باید با حافظ خواند و ...)

- حافظ و دیگران (مشابهات در مضمون و تعبیر، بازآفرینی یا اقتباس، سخن رودکی، شاهنامه ی حکیم توس، منوچهری و فرخی، خیام و حافظ، خاقانی و حافظ، مولانا و حافظ، سعدی و حافظ، حافظ پژوهان، ویرایش دیوان و ترجمه ها)

نویسنده طی این گفتارها از بی سامانی های عصر حافظ، تباهی اخلاق و ریای کارگزاران دین و دولت و تباهی مزاج دهر سخن می گوید و دور از روایات بی اساس تذکره ها، خواننده را به تماشای درگیری او با اهل مدرسه و خانقاه می نشاند، از نگرش اجتماعی و انسانی و زبان ذهن و اندیشه ی خواجه ی شیراز سخن می گوید و راه کارهایی برای درک منطقی کلام حافظ به دست می دهد.

دکتر استعلامی در این کتاب با گذری کوتاه از کوچه ی رندانگی های حافظ، بحر شیرینی ها و زیبایی های شعر تر  ٍ خواجه را در کوزه ای می ریزد و به مشتاقان شهد شیرین سخن غزل سرای بی همتای ایران می چشاند و به جرات می توان گفت این شهد حتی اگر قسمت یک روزه ای باشد، نوشیدنش بسیار گوارا و دلپذیر است.